“İslam’da Cariyelik Yok” Demek Kulağa Hoş Gelse de

İlahiyatçı yazar Ali Rıza Demircan’ı gençlik yıllarımdan biliyorum. Maşallah hâlâ ilmî heyecanını kaybetmedi. Okuyor, yazıyor, Müslümanca gündem oluşturmaya çalışıyor. Bu yazıda onun Kur’an ve Sünnet Işığında Cariyeler ve Sömürülen Cinselllikleri adlı kitabın yaklaşık ilk 50 sayfası bağlamında birtakım değerlendirmelerde bulunmak istiyorum. Amacım yaygın kanaatin aksine bir yaklaşım sergilenen eserin tartışılmasına katkı sunmaktır.

Yazara göre ğulam ve rakik kelimeleri köleleri ifade etmek için kullanılır. Benzer şekilde velide kelimesi, cariye için de kullanılır (s. 50). Yazara göre imauküm (إِمَاۤىِٕكُمۡۚ)’daki küm zamiri ve “ibadiküm (عِبَادِكُمْ)”, ellerinde köle değil, esir bulunan devlet yönetimini işaret etmektedir (s. 48). Yazar, bu “işaret etmeyi” ne yazık ki temellendirmemektedir. Eserde İslam’da kölelik dışlanırken “esirlik” tercih edilmektedir. Bununla birlikte ayrım yapılırken köleliğin Kur’an’da olmadığı anlayışı sağlam temellere oturtulamamaktadır. Sözgelimi “abd”in köle manasını da içine alacak şekilde kullanımının üçüncüsünün Bakara 178’de elif lamlı el-abdu العبد)) şeklinde olduğu ve orada abd kelimesinin, esir anlamına geldiği ifade edilmektedir (s. 46). Eserde önemli bir eksiklik, savunulan yaklaşımın Müslüman düşünce tarihinde yerine bir işarette bulunamamak şeklinde kendini göstermektedir. Hâlbuki yöntem olarak yapılması gereken şey, neyin İslam’da olmadığı savunuluyorsa bunun Kur’an’dan, sünnetten ve âlimlerin yaklaşımlarından hareketle söylenmesidir. Bir âlimin tüm düşünce tarihinden farklı olarak bir hakikat keşfi ihtimali sıfıra yakındır.

Yazar, İslam’da cariyeliğin olmadığını, onlarla karı koca ilişkisi kurmak için onlarla evlenmek gerektiğini söylemekte aksine bir araya gelmenin gayrimeşru olduğunu ileri sürmektedir. Bunu yaparken birtakım “muhtemel” anlamlardan söz etmekte sonra da bu muhtemel anlamları kesinmiş gibi kabul edip, tezini onların üzerine bina ederek sonuca varmaktadır. Bu yöntem ise onun tezini epeyce bir zaafa uğratmaktadır.

Yazar, “Sünnette kadın esir için kullanılan bir kavram da cariyedir.” (s.35) diyor ve cariyeyi köle kadın değil, savaş esiri kadın anlamında kullanacağını (s. 36) belirtiyor. Kullanımına saygı duymakla birlikte kitapta niçin bizim de cariyeyi savaş esiri kadın değil de köle kadın anlamında kullanamayacağımız kısmı ikna edici şekilde ifade edilmemiş.

Yazar, Kur’an’da geçen rakabe (رقبة) kelimesine köle anlamı verilebileceğini (s. 39), abd kelimesinin köle anlamını da içine alacak şekilde Kur’an’da yalnızca üç yerde memlük ve mümin ile vasıflı ve elif lamlı olarak kullanıldığını (s. 44) abden memlüken (عبدا مملوكا) ifadesinin sahip olunan köleyi ifade ettiğini (s. 44) kabul etse de abden memluken sıfat tamlamasından hiçbir şekilde köleliği meşrulaştırma anlamı çıkarılamayacağını (s. 44), İslami dönemde devletin elinde köle değil savaş esiri olduğunu (s. 46) köleliğin gayrimeşru olduğunu (s. 46) ileri sürmektedir. Ona göre Bakara suresi 221’deki abdun müminun (عبد مؤمن) ifadesi “esir mümin kul” manasında alınabilir (s. 45). Eserde abdun müminun (Bakara 221) ifadesinin mümin köle değil de “mümin kul” anlamına geldiği yorumunu Kurtubî’nin (ö. h. 671) en güzel yorum bulduğu (s. 45) söylenmekte ancak bu delil, diğer yaygın yorumun (mümin köle) Kurtubî tarafından yanlış bulunduğunu göstermemektedir. Benzer şekilde “eme (أَمَةࣱ)”nin, köle kadın anlamına geldiğini (s. 47) kabul eden yazar, “kulluğu olan kadın” anlamına da geldiğini söylemektedir. Yani Kur’an’da “köle kadın” ifadesinin olmayışı kesin değil, bir ihtimaldir.

Kitapta her kölenin aynı zamanda esir olduğu söylense de (s. 46) bir yandan da “İslam’da köleliğin olmadığı” vurgusu yapılmaya çalışılmakta ama konu bir türlü kesinleştirilememektedir. Kölelik sistemine Kur’an’da hiç mi hiç yer verilmediğini ileri süren yazar (s. 48), kölelik şeklinde anlamlandırılan ayetleri ağırlıklı olarak “esirlik” şeklinde yorumlamakta ancak Kur’an’daki esirlik, anlam olarak köleliğin karşısında “ihtimal içeren bir ifade” olarak kalmaktadır.

Ahzâb suresi 50’de fey olarak sahip olunan özel statülü/hediyenin kadın anlamına geldiğini belirten yazar (s. 42), bu savaşsız ganimetin niçin kabul edilmemesi gerektiğine dair bir şey söylememektedir.

Yazar, “Sizden hiçbiriniz kölem, kadın kölem, oğlum, kızım vs. demesin.” diyerek Resulullah’ın (s) köleliği çağrıştıran ifadeleri yasakladığını söylemektedir (s. 49). Ne var ki bu yasak, kölelere dönük itici üslubu yasaklarken köleliğin kaldırıldığını/olmadığını kanıtlayacak nitelikte değildir.

Görüldüğü gibi eserde köleliği ve esirliği doğru kavrama çabası bariz, bununla birlikte geliştirilmeye açık yorum yaklaşımlar da mevcuttur. İslam’ın köleliği bitirmeye teşvik ettiği doğrudur. Bununla birlikte kendi ifadelerimizle söyleyecek olursak “İnkârcıların Müslümanları köleleştirmeleri durumunda İslam’daki kölelik hukuku geri dönmemek üzere neshedildiğinden Müslümanların benzer bir karşılık vermelerinin önü kıyamete kadar kapanmıştır.” demek pek kolay olmasa gerektir. En doğrusunu Allah bilir.