Bir de Psikoloğuma Sorayım: Çocuğumu Nasıl Ödüllendirebilirim?

Psikolog: Hoş geldiniz. Bir probleminiz mi var? Sizi dinlemeye hazırım.

Anne: Hoş bulduk. Ben çocuğuma ceza vermek yerine ödüllendirme yoluyla eğitmek istiyorum. Ama bunu nasıl yapacağımı tam olarak bilmiyorum. Bu hususta sizin görüşlerinize müracaat etmek istedim.

Psikolog: Son yıllarda genelde annelerimiz çocuk disiplininde olumlu pekiştirmeye yol açan ödül yöntemini, ceza yönteminden daha fazla tercih etmektedir. Bu güzel bir gelişmedir. Ancak ceza ve ödülde dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar vardır. Ceza vermemek, çocuğunuzu ‘ne yaparsam yapayım, benim için her şey mubah’ konumuna getirmemelidir. Çocuğunuzu böyle sorumsuz bir alışkanlığa dönüştürmemek için, bir pasif ceza yöntemi olarak onu ödülden mahrum edebilirsiniz. Ancak ödülün verilmesi veya verilmemesi, keyfi biçimde uygulanmamasına dikkat etmelisiniz. Kısacası çocukta problemli davranışların istendik davranışlara dönüştürülmesinde ödül sistemi, eğer iyi kullanılırsa, faydalı olmaktadır.

Anne: O halde ödül sistemini nasıl faydalı bir şekilde kullanabilirim?

Psikolog: Çocuğunuzu yaptığı uygunsuz bir davranıştan veya belirli bir sınırı aşmasından dolayı onu ödülden mahrum etmek istediğinizde yararsız ve ileride kötü sonuçlanacak aşırı tepkili konuşmalardan kaçınmalısınız. Ceza vermeseniz bile mutlaka samimî bir üslup ile öğüt verici ve yol gösterici sözler sarf etmelisiniz. Bu arada çocuğunuzun duygu ve düşüncelerini de anlamaya gayret gösteriniz. Her halükârda çocuğunuzun saygınlığı korunmalıdır. Ödülü hak ettiğinde ise mutlaka çocuğunuzun çaba ve becerilerini de övmelisiniz. Yani hem anlaşmaya uygun bir şekilde hak ettiği ödülü kendisine veriniz, hem de birkaç tatlı söz ile onu manevî yönden memnun ediniz. Bu iki yaklaşımı, dengeli bir şekilde kullandığınızda çocuğunuzda istenilen davranışların da pekiştirilmesi mümkün olacaktır. Bu şekilde bakıldığında tebessüm etmek, ‘maşallah’ veya ‘aferin’ demek de ödülün soyut bir parçasıdır. Ayrıca arzu edilen olumlu davranışları pekiştirmek için, bir disiplin yöntemi olarak ödüllendirmede çocuğunuzun şahsî hususiyetlerine, yaşına ve gelişim düzeyine de dikkat etmelisiniz.

Anne: Benim üç çocuğum var. Onlardan birisi okul öncesi dönemde. Ona ne gibi ödül tercihleri sunabilirim?

Psikolog: 3-6 yaş arası çocuklar için en uygun ödül seçenekleri parka götürmek, masal anlatmak, beraber oyun oynamak, beraber şarkı söylemek, boyama kitabı almak, çocuk tiyatrosuna, sirke veya hayvanat bahçesine gitmek, belki biraz daha uzun süre çizgi filmi seyretmeye müsaade etmek, oyun hamurları satın almak, aşırıya gitmemek şartıyla şeker veya çikolata gibi sevdiği yiyeceklerden almak veya beraber resim çizmek olabilir.

Anne: Evet gayet makul. Peki, okul çağındaki çocuğuma ne gibi ödüller sunabilirim?

Psikolog: Küçük çocuğunuza uyguladığınız bazı ödülleri yaşına uygun bir şekilde bu çocuğunuza da uygulayabilirsiniz. Genelde 6-11 yaş arası çocuklara dışarıda yemek yemesine müsaade edilebilir veya gece arkadaşında kalmasına izin verilebilir. Bisiklete binmesine izin vermek, birlikte mutfakta yemek pişirmek, uygun bir TV programını seyretmesine izin vermek, bilgisayarla oynama saatini arttırmak, spor kursuna gitmesine izin vermek, arkadaşlarıyla birlikte dışarıda biraz daha fazla oynamak gibi başka alternatifler de akla gelebilir.

Anne: Benim bir de ergenlik çağında bir çocuğum var. Ona ne gibi ödüller uygulayabilirim?

Psikolog: 11-18 yaş arası çocuklar için ödül olarak akla arkadaşlarıyla geziye gitmesine, eve arkadaşını çağırmasına, geç kalkmasına izin vermek veya saçını istediği gibi kestirmesine izin vermek gibi yöntemler gelebilir. Daha doğrusu arzu ettiği her meşru isteğine yönelik bazı esnek yaklaşımları bir ödüle dönüştürebilirsiniz.

Anne: Bu ödüllendirmeleri sistemli, pratik ve kolayca nasıl uygulayabilirim?

Psikolog: Bir liste yapabilirsiniz. Bu listede her bir istenen davranışın karşılığında puanı olan bir ödül belirlenebilir. Mesela her gün ev ödevlerini muntazam ve vaktinde yapması halinde çocuğunuza ödül olarak 1 puan verilir. 5 gün üst üste bu görevini layıkıyla yaptığında 5 puan kazanmış olur. 5 puanlık ödülün karşılığı mesela bir boya kitabı hak etmiş olmak olsun. Eğer 10 puan elde edilmiş ise ödül de o nispette daha önce belirlendiği üzere artırılmalıdır. Nasıl ki her bir ödül, bir liste haline getirilip her birine bir puan veriliyorsa aynı yöntem istenmeyen davranışlar için de söz konusu olmalıdır. Buna göre istenmeyen bir davranış (ev ödevini gereği gibi yapmamak gibi), ceza yani eksi puan olarak veya çok merhametli bir tutum sergilemek isterseniz sıfır ödül puanı olarak değerlendirilir. Buna göre biriken ödül puanı, eksi puan yüzünden ya azalır, ya da artı bir puan kazanılmadığı için, artmaz. Böylece öğrenci, arzu ettiği ödüle kavuşmak için, mümkün mertebe ceza puanı almamaya özen gösterir. Ceza ve ödül puanlama sistemi, çocuğun motivasyonunu genelde artırıcı bir etki yapmaktadır. Yeter ki sizler anne baba olarak ödül sistemini istikrarlı, tutarlı ve âdil olarak uygulayanız ve verdiğiniz sözü tutunuz.

Anne: Bu ödül puan sistemi bana enteresan geldi. Bunu mutlaka uygulamalıyım. İnşallah başarılı olurum.

Psikolog: Siz bunu merhamet ve adalet dengesini koruyarak, iyi niyetli olarak uyguladığınızda Allah da işinizi kolaylaştıracaktır. Allah, yar ve yardımcınız olsun.

Anne: Bu dua ile umarım hayırlı evlatlar yetiştirmekte muvaffak olurum. Psikolog: İnşallah.

Prof. Dr. Ali SEYYAR