İslam Dünyası ne Konuşuyor?

Bin parçaya ayrılmış ve en ücra köşedeki noktalarda bile birbirinden uzaklaştırılmaya çalışılan Müslüman dünyası hangi dili konuşuyor, hangi dillerde birbiriyle anlaşıyor, bu dillerin tarihçesi ve birbirine yakınlığı ne kadar? İki milyara yaklaşan Ümmet-i Muhammed’in lisanına yazımızda göz atıyoruz.

Müslümanların konuştuğu 75 milyonun üzerinde anlayanı olan en büyük 10 dil şunlardır:

Arapça, Ümmet’in dinin kaynağı Kuran’ın Kerim’in yazıldığı dildir. Dünyada anadil olarak konuşanlarını sayısı Araplarınki kadar yani 300 milyon kadarsa da Kuran dili olarak bilen ya da yabancı dil olarak konuşabilenlerin sayısıyla en İngilizce ve Çince’den sonra gelmektedir. Aynı zamanda 20 bağımsız ülkenin de anadilidir.

Urdudili, Devagari harfleriyle yazılışı olan Hindi diliyle birlikte ele alınırsa dünyada en çok konuşulan dillerden biri olarak Arapça ve İspanyolca’dan sonra beşinci en çok bilinen dildir. Anadil olduğu Pakistan’da aslında sadece Karaçi’deki Muhacirler konuşmaktaysa da ülkenin çoğunluğunda anlaşılabilmektedir. İlginç olan, ülkenin kurucusu olan Muhammed Ali Cinnah ve bazı arkadaşları Urdu’ya yeterince hakim olmadıkları için Parlamento’da konuşulan dil İngilizce de resmi dil ilan edilmiştir. Bu önemli dilin geçmişiyle ilgili kısa süre önce bir yazı yazmıştık.

Bengalidili Müslüman Bangladeş halkının yanısıra Hindistan’da yaşayan Hindu çoğunluklu Bengal eyaleti yerlileri de dâhil yaklaşık 250 milyon kişi tarafından konuşulan Hind-Avrupa dil ailesinden bir dildir. Bangaladeş daha önce Doğu Pakistan olarak bilinmekte ve Pakistan İslam Cumhuriyeti’nin doğu bölgesini oluşturmaktaydı. Ancak Hindistan ve diğer böl-yönet zihniyetindeki güçlerin itmesiyle kanlı bir iç savaş sonunda Pakistan’dan ayrıldı. Bunu ardından da ülkede pek çok sıkıntı ve ekonomik güçlük baş gösterdi.

Bahasa, az tanıdığımız ama dünyadaki en kalabalık Müslüman ülkesi olan Endonezya’nın ortak resmi dilidir. Orijini olan Malezya dili de Bahasa dilinin anlaşılabilir bir koludur. Endonezya, Malezya ve küçük ama petrol zengini olduğu için ayrı devlet yapılan Brunei’de kullanılmakta çeyrek milyar insanın ortak anlaşma zeminidir. Bahasa eskiden Arap harfleriyle yazılmasına rağmen, dünyada pek çok ülkede yapıldığı gibi Türk dil devrimi emsal gösterilerek Latin harflerine geçilmiştir.

Farsçakuşkusuz İslam dünyasında kullanılan en eski kültür dillerinden biridir. Bosna-Hersek’ten Hindistan’a, Kaşgar’dan Kırım’a şiirler Farça yazılmıştır. İran’ın, Dari adı altında çok az farkla Afganistan’da, Tacik adı altında da Orta Asya’da yaklaşık 100 milyon insanca konuşulmaktadır. Bununla birlikte pek çok dünya ülkesinde de bileni vardır. Luri, Peştun, Beluci, Kurmanci dilleri de Farsça’ya yakın dillerdir. Farsça’nın Türkçe ve Urdu başta olmak üzere pek çok dil üzerinde de etkisi olmuştur. Osmanlı devletinde kültürlüyüm diyen birinin Arapça ve Farsçayı bilmesi zorunluydu. Bütün Türk okullarında, tıpkı Avrupa okullarında Latince ve Yunanca okutulduğu gibi Arapça ve Farsça zorunluydu.

Türkiye Türkçesi, rahatça anlaşılan Azerbaycan lehçeleri de katılırsa yaklaşık 125 milyon kişi tarafından konuşulmakta ve anlaşılmaktadır. Ancak Azerbaycan Latin alfabesine geçerken bile aynı alfabe olmasına, dillerin yakınlaşmasına çalışmadık. Türkçenin bir dünya dili haline gelmesi dilbilimsel bir iç savaşın devam etmesi nedeniyle mümkün gözükmemektedir. Ancak Türkiye’nin çevresindeki birçok ülkede Türkiye Türkçesi anlayan topluluklar vardır. Yunus Emre enstitüsünün çalışmalarıyla da Türkçe yayılmaya devam etmektedir. Fakat Türkçe gerçek gücüne eski kelimelerini yeniden kullanmaya başladığında ve diğer Türki ülkeler Türkçeyi aralarında kullanmaya başladığında hak ettiği yere gelecektir.

Svahili, Arap tüccarlar Afrika sahillerinde ticaret kolonileri kurup sömürmek değil insan gibi alışveriş yapmak için yerel Bantu dili konuşan halklarla iç içe girdiklerinde oluşan Arapça kelime ağırlıklı bir müşterek dildir. Fakat ticaret kolonileri büyük ve zengin şehirlere dönüşüp sahiller zenginleşince anadil olarak konuşulmaya başlandı. Bu Afrikalı Müslüman halkların büyümesiyle paralel oldu. Özellikle bugünkü Tanzanya’ya tekabül eden Zenc bölgesi merkezli olarak ama Somali’den başlayıp Güney Afrika’ya kadar, kıtanın içlerinde de Demokratik Kongo ormanlarındaki ticaret kolonilerine kadar yayıldı. Bu zengin ve medeni Afrika kentleri Batı’nın sözümona coğrafi keşifleri ve sömürge imparatorlukları başlayınca çöktü. Bunlardan geriye sadece Zanzibar ve Mombasa kaldı. 80 milyona yakın insanın konuşabildiği düşünülmektedir.

Cava dili Endonezya’nın en büyük ve en kalabalık adası olan Cava’nın ana dilidir. Cava dili konuşanlar hemen hemen tümüyle Bahasa Endonezya dilini de konuşabilmektedir. Bununla birlikte bu ülkenin 30 milyonluk dev başkentinin de bulunduğu bölgelerde halkın arasında iletişim kurduğu lisan olarak, resmi statüsü olmasa da toplumu anlamak için gerekli bir dildir.

Puncabi, Pakistan’ın Müslümanlardan oluşan Pencap Eyaleti ve Hindistan’ın da Sih ve Hindulardan oluşan Pencap eyaletinde farklı alfabeler kullanılarak yazılan ama aynı olan dilidir. Bir Kuzey Hint dili olarak Urdu diline çok yakındır ancak daha eskidir. Yaklaşık 130 milyon kişi tarafından ana dil olarak kullanılmaktadır.

Hausadili dünyanın en kalabalık Müslüman ülkelerinden olan Nijerya’nın kuzeyinde çok yaygın olarak kullanılan, bunun yanısıra komşu ülkelerde de konuşulan, Nijerya’nın çoğunluk Müslüman dilidir. Müslümanların geleneksel merkezi Kano ve Abuca balta olmak üzere 80 milyonu aşkın insanca anadil ya da ikinci dil olarak konuşulmaktadır. Eskiden Arap harfleriyle yazılmasına rağmen şimdi Latin alfabesi kullanılmaktadır. Doğu Afrika dilleri ailesi içinde tasnif edilmektedir.

75 milyonun üzerindekişi tarafından kullanılan bu 10 Müslüman ümmet dili, anadil olarak konuşulmayan diğer Müslümanlarca çok az bilinmektedir. Arapça’nın diğer 30 Müslüman ülkenin müfredatlarında çok daha yaygın hale getirilmesi zaten zorunludur. Farsça, Türkçe, Urdu/Hindi, Bahasa dillerinin de okullarda Fransızca ve İngilizce’nin yanısıra okutulması da bu dört dili konuşan bir milyar insanla yakınlaşma, anlayış, ticaret ve dayanışmayı artıracaktır.

Türkiye’de de Arapça’nın zorunluhale getirilmesi, Farsça ve Urdu’nun da seçmeli diller arasında olması ülkemize büyük bir zenginlik kazandıracaktır.